Тилимизда шундақ тил бирликлири (лексикилиқ бирлик) барки, уларни хәлқимиз узун муддәт бир хил мәнә вә бир хил қурулмида ишлитиши нәтижисидә, заманларниң өтүши билән мәнә вә қурулма жәһәттә турақлиққа, муқимлиққа егә болуп қалған. Бу хил тил бирликлири өзлириниң мәнә вә қурулма жәһәттики турақлиқлиғи, бир пүтүнлүккә егилиги, шундақла башқа хусусийәтлири билән тилдики йәнә бир лексикилиқ бирлик сөздин пәриқлиниду. Демәк, тилимиздики әнә шу мәниси, фонетикилиқ қурулмиси турақлашқан сөз бирикмилири вә жүмлиләр умумлаштурулуп фразиологийилик бирикмиләр дәп атилиду.

Фразиологийилик бирикмиләрниң түрлири

Фразиологийилик бирикмиләр өзлириниң мәнә жәһәттики алаһидилиги вә синтаксислиқ хусусийәтләргә асасән, идиом, мақал, тәмсил, адәт сөзлири дегәндәк түрләргә бөлүниду, йәнә бәзидә әқлийә сөзлириму фразиологийилик бирикмиләрниң бир түри дәп қарилиду.

Мақал

Мақал дегинимиз жанлиқ тилда кәң омумлашқан,ата-бовиларниң узақ әсирлик турмуш тәжрибилири,шундақла түрлүк һаят-сәргүзәштлирини йәкүнләнъгән үлгә, нәсиһәт, тәнбиһ, ибрәт характеридики турақлиқ жүмлиләргә қаритилиду.

Мәсилән:

Бүгүнки ишни әтигә қойма.
Төмүрни қизиқида соқ.
Йәттә өлчәп бир кәс.
Көргиниңдин көптур көрмигиниң, көрмигәнни көрәрсән өлмигиниң.
Мән көйәрмән баламға, балам көйәр балисиға.
Ишлигәнниң йүзи йоруқ, ишлимигәнниң йүзи чоруқ.
Ойнап сөзлисәңму, ойлап сөзлә.
Адәмниң тешиға бақмай, ичигә бақ.
Кейинки пушайман өзүңгә дүшмән.
Достниң достлуқи башқа күн чүшкәндә билинәр.
Күч бирликтә иш өмлүктә.
Достни яманлиған ақилниң йоқлуқи, тамақтин яманлиған қорсақниң тоқлуқи.
Көп яшиған билмәс, көп көргән биләр.
Яхши билән дост болсаң, йетәрсән мурадқа, яман билән дост болсаң, қаларсән уятқа.
Күндүзи гәп қилсаң, әтрапиңға бақ. Кечиси гәп қилсаң, қулақни қулаққа яқ.
Яхшилиқ қилдиң, хоп қилдиң. Миннәт қилдиң, йоқ қилдиң.

Тәмсил

Турмуштики түрлүк һадисиләр, кишиләрниң һәрикити, хусусийәтлири қатарлиқлар һайван вә башқа нәрсиләрниң һәр хил қилиқлири, тәбиити, һалити қатарлиқларға охшитилип-селиштурулуп узун муддәт қоллинилиши нәтижисидә тилимизға кәң умумлашқан турақлиқ жүмлиләр тәмсил дәп атилиду.

Мәсилән:

Өчкиниң очуқ турса һеч гәп йоқ, қойниң ечилип қалса һуйт-һуйт.
Йирақ болса кишнишәр, йеқин болса чишлишәр.
Бөриниң тәң ортақ, қағиниң дәрәх бешида.
Буғдайниң баһанисида қаримуқ су ичипту.
Төгә усулға чүшсә, йәттә тахта зәдәкни бузар.
Қағиниң меңишини дораймән дәп, кәкликниң чатриқи йерилип кетипту.
Төшүк йиртиқтин күләр.
Тала мөшүги өй мөшүгини қоғлапту.
Тола йегән бөриниң көти кавак.
Пахтәктә бар көңүл турулғида йоқму.
Бир шатрақ мозай падини булғар.
Чашқанниң өлгүси кәлсә, мөшүкниң қуйруғини чишләр.
Мөшүкниң гөшкә бойи йәтмисә, сесиқ екән дәр.
Қотанға бөрә кирсә, иштниң тәрити қистапту.
Өрүк өрүкни көрсә, ала болур.
Палта чүшкичә көтәк дәм апту.

Идиом

Идиом дегинимиз даим өз-ара бириктүрүп қоллиниш нәтижисидә, қурулмиси вә мәниси турақлишип тилимизға кәң омумлашқан, тәркивидики сөзләр өзлириниң йәккә турған чағдики мәнисидин башқичә мәнини яки көчмә мәнини ипадиләйдиған фразиологийилик бирикмигә қаритилиду.

Мәсилән:

Юмилақ тавуз.
Тоху йүрәк.
Пути көйгән тохудәк.
Арписини хам орумақ.
Суға чилашмақ.
Бешини силимақ.
Қулиқи еғир.
Қоли гүл.
Тәхсә көтүрмәк.
Йәл бәрмәк.
Беши көккә тақашмақ.
Қорсақ көпмәк.
Шор пешанә.
Ора колимақ.
Көзи кичик.
Қапақ баш.
Допписини асманға атмақ.

Адәт сөзлири

Характер мәниси жәһәттин тиләк, тәкәллуп, алқиш, қәсәм, қарғиш, кинайә, тәнә қатарлиқларға вәкиллик қилидиған, ағзакийлиқ пуриқи интайин күчлүк болған, нутуқта даим шундақ ишлитиш адәткә айланған фразиологийилик бирикмиләр адәт (өрп) сөзлири дейилиду.

Мәсилән:

Ақ йол болсун.
Яхши чүш көрүң.
Худа сақлисун.
Хуш вақ болуң.
Ятқан йери жәннәттә болсун.
Өмри узун болсун.
Дәрдигә дава, рәнжигә шипа болсун.
Көңүллиригә кәлмисун.
Мүңгүз чиқтиму?
Майиқи дора боптиму?
Кесип бәрдиму?
Сириң чүшүп кетәттиму?
Көзүңгә бир нәрсә кирип қалғанму?
Жан тошамду?
Шуму күнму?
Ағзиң йоқму?
Ағзиңға инәк тәпкәнму?