Қарға таразичи, сеғизған хәвәрчи, тошқан уялчақ вақитта, сәһрайи балагәрдәндә атиси бир, аниси башқа үч оғул болған екән. Әң кичиги бир анидин ялғуз екән, чоңлири бир анидин екән; ата-анилири өлгәндин кейин, улар мирас бөлүшүпту. Бөлүшсиму, бир қорада биллә яшапту. Чоңлири кичиклирини аний тепип, алдап-салдап униң мирасини тәң йәп бопту. Өзлириниңкигә новәт кәлгәндә, кичигини өйдин қоғлап чиқирипту.

Беши қетип, немә қилишини билмигән бу бала бир чөлдә кетип барса, егизлиги он ғулач, кәңлиги бәш ғулач қәвәтму йоған бир девиниң келиватқанлиғини көрүпту. Қариса, девә күлүп, хошал келиватқан; күлгәндә бир калпуги асманда, бир калпуги йәрдә сөрүлүп маңидекән. Қорққинидин немә қилишини билмигән балиму девиниң алдиға күлүпла берипту.

Бир мәзинниң беғиға үч оғри оғурлуққа чүшкән екән. Мәзин баққа оғри чүшкәнлигини туюп қелип:
– Һәй хотун, лампини әчиққин! – дәйду. Булар лампини көтирип чиққичә, оғриларниң бири җигдә дәриғиғә чаплишивалиду, бири догилап қойған қиғниң йенида доңғуюп йетивалиду, үчинчиси болса, йолниң үстигә оңдисиға йетивалиду. Мәзин җигдиниң йениға берип «Сән кимсән?» – дәп үч қетим сорайду. Тортинчи қетим:
– Сән ким сән? – дәп сориса:
– Мән җигдә йелими, – дегидәк ятқан киши.
– Вай, жигдә йелимиму шундақ йоған боламду?! – десә:
– Ямғур көп яққандин кейин... – дегидәк.
Андин қиғниң йениға барса, бир немә доңғуюп турғидәк: «Сән ким?» – дәп үч қетим сорайду, төртинчи қетим:
– Сән ким сән? – дәп сориғанда:
– Мән ешәкмәдиги, – дәпту ятқан киши.
– Вай, ешәкмәдигиму шундақ йоған боламду?! – десә:
– Қиғлиқ йәр болғандин кейин... – дегидәк. Мәзин йолға чиқип қариса, йолниң оттурсида бири оңдисиға ятқидәк. «Сән ким?» – дәп үч қетим сорапту, төртинчи қетим:
– Сән ким сән? – дәп сориғанда:
– Мән – өлүк! – дегидәк ятқан киши.
– Вай, өлүкму гәп қиламду?! – десә:
– Унтуп қалғандин кейин!.. – дегидәк.
– Һәй хотун, җүр, оғри кирмәпту! – дәп мәзин өйигә кирип кәткән екән.

Өткән заманда лиңгилчақ ясайдиған ака-ука өткән екән. Акисиниң исми Бақи, инисиниң исми Шасақи екән, Бақи иниси Шасақиниң қилған ишлирини яратмайдекән. Шасақи барлиқ һүнирини ишлитип, асил таштин көз қоюп, бәкму қамлаштуруп бир егәр ясапту. Бақи өмүргә келип мундақ егәрни ясап көрмигән екән. Инисиниң мундақ устилиғини көрәлмәстин, Бақи инисиниң өйдә йоқлирини билип, униң йеңи пүткән егәрини көйдириветипту.
Шасақи көйүп кәткән егәригә қарап бәкму ечинипту, лекин буниңғиму амал тепипту. Көйүп күлгә айланған егәрниң күлини халтиға қачилап, падишаниң алдиға берипту.
– Улуқ падишаий аләм, – дәп тазим қипту Шасақи. – Атамдин мирас қалған бир халта кепәк алтун бар еди, калләк алтунға тегишип берәрмекин дәп һозурлириға кәлгән едим, – дәпту.
– Ғәзничи! – дәпту падиша, – монуни пүтүн алтунға тегишип бәргин.
Шасақи ғәзничи билән ғәзнигә меңипту. Ғәзничи ғәзниниң ишигини ечип:
– Мону сандуққа төкүп қой, – дәп полат билән қапланған сандуқни көрситипту. Шасақи күлни пәм билән сандуққа төкүп қоюпту. Беғәм ғәзнидар сандуққа қарапму қоймастин, башқа сандуқтин бир калләк алтунни елип, Шасақиға берипту. Шасақи алтунни халтиға селип, дәрһал өйигә қарап меңипту.
Инисиниң бир халта алтун әкәлгинини көргән Бақи әһвални сорап билиптутә, буму бир дана егәр ясап көйдүриветипту. Күлини халтиға селип қачилаптутә, падишаниң ордисиға қарап меңипту.
– Улуқ падишаий аләм, дадамдин қалған кепәк алтунға калләк алтун тегишип берәмдиликин! – дәп салам берипту Бақи.
– Җаллат!.. – дәп вақирапту падиша.
– Бизни алдап жүргән алдамчиниң бешини кәс!
– Вай, мән әмәс! – дәп тепчәкләпту Бақи. Амма бурутлуқ җаллат қилич билән шарттидә қилип униң бешини сиқаян қилип қоюпту.

Бир йезида Илахун ялған дегән адәм өткән екән. Шу йезида Мумуза дегән бай туридекән. Бир күни бу адәм йолда: «адәмләр немишкә бу Илахунни ялғанчи дәйдекин?» – дәп ойлап келишиватса, униңға Илахунниң өзи йолуқуп қапту. Бай:
– Илахун, бери кәлгинә! Һәммиси сени: «Илахун ялған, Илахун ялған!» – дәйду, немишкә шундақ дәйду? – дәп сорапту.
– Уни сорап немә қилаттиңиз, һазир маңа бир атлиқ йолуқти, у сизниң җаңзиңизға от кетип, бодақ қойлириңизниң көйүп кәткәнлигини ейтти, – дәйду Илахун.
Аң-таң болуп қалған Мумуза, дәрһал атлирини бурап, кәйнигә меңипту. Барса һеч қандақ от йоқ, барлиқ нәрсә өз орнида. Шу арида Илахун Мумузиниң өйигә берип: «Җаңзаңларға от кетип, Мумуза шу йәрдә өлүп қалди», – дәп хәвәр қилиду. Андин булар йолда йәнә учришип қалиду. Мумуза:
– Һой, сениң дегиниңдәк болмидиғу? – десә Илахун:
– Андақ болса, сениң җаңзаң әмәс екәндә, һазир мән силәрниң өйүңлар тәрәптин келиватимән, сизниң оғлиңиз қудуқ бешида ойнап жүрүп, қудуққа чүшүп өлүп қапту, – дәйду.
Мумуза ат уруп, өйигә жүгрәйду. Шу арида: «Мумуза өлүп қапту», – дегән хәвәрни аңлиған адәмләр, униң өйигә келип, қоралири тошуп кетиду. Мумуза өйигә йеқинлиса, өй-қораларда нурғун адәмләр жүргидәк. Опур-топур боливатқан, хотуни: «Вай, достум, вай достум!» дәп жиғлаватқан. Мумуза: «Вай балам, вай балам!» – дәп жиғлап кирсә, оғли алдиға жүгрәп кәпту.
Һә, «Илахун яғанчи дегән раст гәп екәндә», – дәп Илахунни алдиға чақиривелип, қой союп, жут-җамаәт алдида иккинчи ялған ейтмасни өтүнүптәкмиш.